ABŞ avtomobil sənayesi nələrə malik olub?

ABŞ avtomobil sənayesi aparıcı milli sənayelərdən biridir. 1890-cı illərdə yaranmışdır və artıq 1900-cü illərin ortalarında Amerika avtomobil sənayesi istehsal (və müvafiq olaraq daxili bazar) baxımından dünyada ən böyük oldu. 1981-ci ilə qədər Yaponiya avtomobil istehsalında ABŞ-ı müvəqqəti geridə qoyanda o liderliyə davam etdi. Və yalnız 2009-cu ildə Çinin avtomobil sənayesi bu göstəricidə ABŞ-ı nəhayət üstələdi. Hal-hazırda, ABŞ hər il 8-10 milyon avtomobil həcminə görə dünyada 2-ci ən böyük istehsalçıdır, əksəriyyəti avtomobillər deyil, yük maşınlarıdır(yolsuzluq, miniven və pikaplar).

ABŞ-ın avtomobil sənayesində Böyük Detroit Üçlüyü - Detroitdə(Miçiqan ştatı) şəhərində və ya onun yaxınlığında yerləşən üç ən böyük Amerika avtomobil şirkəti - General Motors, Ford Motor Company və FCA üstünlük təşkil edir.

TARİXİ

ABŞ-da avtomobil sənayesi 1890-cı illərdə (Henry Ford) meydana gəldi və 1900-cü illərdə yüzlərlə müxtəlif istehsalçı meydana çıxdıqdan, elektrikli avtomobillər və buxar avtomobillərinin istehsalçıları nəzərə çarpacaq dərəcədə geniş yayıldıqdan sonra sürətlə inkişaf etməyə başladı, lakin elektrik starteri(1912-ci ildən bəri) ilə təchiz edilmiş daxili yanma mühərrikli avtomobillər qalib gəldilər.

Yalnız bir neçə firma 1910-cu illərdə avtomobillərin kütləvi konveyer istehsalını (bunlardan birincisi, 1913-cü ildə Ford T modeli ilə Ford Motor) mənimsəyə bilmişdi, bu da atlı nəqliyyat vasitələrinin hər iki şəhərdən (at peyinindən xilas etdi) və kənd yerlərindən(atların avtomobillər və traktorlarla əvəzlənməsi ABŞ-ın at yemlərinin yetişdirilməsi üçün istifadə olunan kənd təsərrüfatı torpaqlarının 1/6 ilə 1/4 hissəsini boşaltdı) aradan çıxmasına səbəb oldu. Artıq 1919-cu ildə avtomobillərin qeydiyyatı 6,6 milyon, yük maşınları isə 0,9 milyon təşkil etdi.

1908-ci ildə ABŞ avtomobil istehsalında Fransanı geridə qoydu və I dünya müharibəsinin sonuna qədər bu sahədə lider mövqe tutdu.

Şiddətli rəqabət nəticəsində, 1920-ci illərin sonunda bazarda yalnız üç ən böyük konsern ələ keçirildi və inhisar mövqeyini saxladı: General Motors, Ford Motor və Chrysler Corporation - Böyük Detroit Üçlüyü 1929-cu ildən 1932-ci ilə qədər Amerikada maşın istehsalı 4.5 milyondan 1.7 milyona düşdüyü zaman Böyük Depressiyanı uğurla yaşadı. Həmçinin, Hudson, Nash, Studebaker, Willys Overland, Graham-Paige, American Austin (Bantam) və başqaları da daxil olmaqla bir neçə kiçik şirkət də sağ qaldı. 1932-ci ildə Ford, V8 mühərriklərinin kütləvi istehsalına başladı. 1930-1934-cü illərdə Ford Motor konserni Qorki Avtomobil Zavodunun yaradılmasında iştirak etdi. 1930-1933-cü illərdə Sovet avtomobil zavodu ZİS, Autocar-ın iştirakı ilə yenidən quruldu. Bu illərdə Amerikanın lüks avtomobil bazarını Amerikanın avtomobil sənayesinin "üç P" adlandırılan elitası - Packard, Pierce-Arrow və Peerless tərəfindən formalaşdırıldı. Hələ bu dövrdə V12 və V16 kimi güclü mühərriklərin istehsalını mənimsəyən General Motors (Cadillac və La Salle) və Ford (Lincoln) premium markalarına da təsirsiz ötüşmədi. Böyük Depressiya illərində bahalı avtomobillər istehsal edən bir sıra kiçik istehsalçılar sağ qaldı, lakin əksəriyyəti - Auburn, Cord, Duesenberg, Pierce-Arrow, Peerless, Franklin, Marmon, Ruxton, Stearns-Knight və Stutz - 1930-cu illərdə minik avtomobillərinin istehsalını azaltmaq məcburiyyətində qaldılar.

II dünya müharibəsi, Amerikanın avtomobil sənayesinə (eləcə də bütün Amerika sənayesinə) böyük gəlir gətirdi, o cümlədən, sənayenin hərbi relslərə köçürülməsi ilə əlaqədar olaraq, avtomobil şirkətləri hərbi avtomobildən başqa(onlardan ən məşhuru: Willys MB, Dodge WC-51, GMC CCKW, Studebaker US6) - M3 Lee - tankları, M4 Shermann və s.; M2 və M3 zirehli daşıyıcıları; Ford GPA və DUKW-353 amfibiyaları və s.; Consolidated B-24 Liberator, Grumman TBF Avenger təyyarələri; torpedo gəmiləri; aviasiya və tank mühərrikləri və digər silahlar istehsal edirdi. 1942-ci ilin fevral ayında 1945-ci ilin avqust ayında ləğv edilən bazarlarda böyük bir çatışmazlıq yaratmış (vətəndaşların əmək haqqı və ABŞ dolları ilə əmanətləri digər ölkələrdəki kimi qiymətsizləşdirilmişdir) avtomobillərin istehsalına qadağa qoyuldu (yalnız ciplər və ayrıca sedan dəstləri arxa xidmət və qərargah ehtiyacları üçün istehsal edilirdi).

Müharibədən sonra, 1945-1949-cu illərdə kəsir olduğuna görə yeni avtomobillər yalnız nağd pula satılırdı və bir qayda olaraq çox böyük ödəmə ilə. Buna görə Böyük Üçlük uğurlu inkişafını davam etdirdi və 1950-ci ilə qədər dünyada bütün avtomobillərin 3/4-nü istehsal etdi (10,577,426-dan 8 005 859). Ancaq 1948-ci ildə Tucker kimi yenilikçi bir layihə tənəzzülə uğradı. Bazarın yüksəlişi 1952-ci ilə qədər davam etdi, lakin sonra 1955-ci ildə Böyük Üçlüyün və digər istehsalçıların "Detroit Barokkosu" üslubuna keçməsi ilə yeni bir tənəzzül yaşadı. Nəticədə, 1950-ci illərin 2-ci yarısının ortalarından digər kiçik avtomobil şirkətləri cüt şirkət olaraq üç şirkətə birləşdilər: American Motors, Kaiser-Willys və Studebaker-Packard. Sonuncu 1962-ci ildə iflas etdi, 1970-ci ildə isə Kaiser-Jeep, American Motors tərəfindən alındı, bu da öz növbəsində 1987-ci ildə Chrysler tərəfindən alındı. 1950-ci illərin sonundan etibarən Beetle modeli ilə Qərbi Almaniyanın Volkswagen şirkəti Amerika bazarının subkompakt seqmentində əhəmiyyətli bir rəqib oldu. Buna cavab olaraq bir sıra kompakt modellər hazırlanmışdır: klassik Rambler və Ford Falcon və arxa mühərrikli Chevrolet Corvair. Sonuncu model, o qədər təhlükəli olduğu ortaya çıxdı ki, ictimaiyyətin geniş tənqidinə səbəb oldu ("İstənilən sürətdə təhlükə" kitabı), bu da avtomobil təhlükəsizliyi (həmçinin ətraf mühit) ilə bağlı qanunların yaranmasına səbəb oldu.

1960-cı illərdə Pony Car kimi nisbətən ucuz idman avtomobillərinin dəbi daha da möhkəmləndi, bunlardan ən məşhuru 1964-cü ildə Ford Motor-un vitse-prezidenti Li Yakokka(Lee Iacocca) tərəfindən başladılan Ford Mustang idi. 1960-cı illərin sonlarından etibarən Yaponiyanın Toyota, Datsun, Mazda, Mitsubishi markalarının satışları genişləndi. Sonralar Harvard professoru Abernatinin apardığı araşdırma göstərdi ki, Amerika modellərinin bazardan yerdəyişməsinin səbəbi, aparıcı şirkətlərin menecment sıralarında ideoloji durğunluq idi.

Böyük Üçlüyə ilk ciddi zərbə 1973-cü ildə baş verən neft böhranı oldu, neftin qiyməti 4 qat artdı, bu da ban ölçüsünün azaldılması və Amerika avtomobillərinin çox litrlik mühərriklərinin gücünün məhdudlaşdırılması siyasətinə səbəb oldu və 1979-80-ci illərin 2-ci neft böhranı İran-İraq müharibəsi səbəbindən yanacaq qiymətlərinin kəskin artmasına və korporativ yanacaq istehlakının məhdudlaşdırılması standartlarının (CAFE) tətbiqinə, habelə xarici bazarda kompakt və səmərəli avtomobillərin xarici istehsalçılarının rəqabətinin artmasına səbəb oldu. Bu, Böyük Üçlüyü, model xətlərinin çox hissəsini ön ötürücü etməyə məcbur etdi və daha sərt ətraf mühit nəzarəti və katalitik çevirici sistemlərin geniş istifadəsi ilə üst-üstə düşən yanacaq çiləmə sistemlərini tətbiq etməyə başladı. Chrysler T115 layihəsi kimi yeni sərfəli ailə minivenlərı 1980-ci illərdə meydana çıxdı. 1980-ci illərin əvvəllərində Yapon istehsalçıları Honda, Toyota və Suzuki ABŞ-da yığım şöbələrini təşkil etdilər və müasir texnologiyaların tətbiqində geridə qalan Böyük Üçlük, onlarla birlikdə, məsələn, NUMMI - Kaliforniyadakı GM və Toyota ortaq müəssisələrini yaratmağa başladılar. Bir sıra yük maşını istehsalçıları Autocar, Freightliner, Mack, Navistar müstəqilliklərini itirdilər, faktiki olaraq Volvo Trucks, Mercedes-Benz Avropa şirkətlərinin filiallarına çevrildilər. Böyük Üçlük də ağır yük maşınlarının istehsalından qurtuldu.

1990-cı illərdə yolsuzluq avtomobilləri və pikaplar nüfuzlu hala gəldilər, bu da 2000-ci illərdə minik avtomobillərini ciddi şəkildə əvəz etdi. Həmçinin 1990-cı illərin sonlarında ABŞ-da Honda Insight və Honda Civic Hybrid, Toyota Prius və Toyota Camry Hybrid - hibrid avtomobillərinin satışı başladı. 2000-ci illərdə avtomobil sənayesində təhlükəsizliyi, səmərəliliyi və rahatlığı artırmaq üçün müxtəlif elektron sistemlər əhəmiyyətli dərəcədə inkişaf etdi.

2008-ci ilə qədər sənaye böhran içində idi. Nəticədə General Motors və Chrysler hətta müflis elan edildi, lakin dövlət kreditləri və yenidən qurulma, "Chrysler"in növbəti dəfə başqa bir xarici sahibə (Fiat) satılması sayəsində, sağ qaldılar və yenidən inkişaf etməyə başladılar.

MÜASİR VƏZİYYƏTİ

2010-cu illərdə bərpa edilmiş Amerika bazarında seriyalı elektromobillər peyda oldu, məsələn, Tesla firmasının sahibkarı İlon Mask əhəmiyyətli bir irəliləyiş əldə etdi. Beləliklə, 2017-ci ildə Ford Motor konserninin kapitallaşdırılmasını üstələyərək, Tesla Inc-in kapitallaşması 46% artaraq 52.3 milyard dollar təşkil etdi. 2010-cu illərin sonundan etibarən başlaya biləcək pilotsuz nəqliyyat vasitələrinin kütləvi istehsal istiqaməti fəal inkişaf edir.

PERSPEKTİVLƏR

2020-30-cu illərdə Amerika avtomobil sənayesi DYM avtomobillərinin tədricən (lakin davamlı) tərk edilməsini və onların elektromobillərlə əvəzlənməsini planlaşdırır (ilk növbədə 2040-cı ilə qədər yanacaqdan istifadə edən yeni minik avtomobillərinin və yük maşınlarının satışını qadağan etmək istəyən Kaliforniya əyalətində), həmçinin pilotsuz da daxil olmaqla.

Tərcümə etdi: Avto Klub Azərbaycanın baş administratoru Natiq Nazimoğlu

Gəncə şəhəri, 2020-ci il

https://www.facebook.com/groups/autoclub/