“Onlar qəfil dayandılar və əsir tutduqları azərbaycanlıların başına...” – 31 MART SOYQIRIMININ ŞAHİDİ - FOTO

Tarix boyu Azərbaycan xalqının bütün uğurları imperiyalar və onların əlaltı xalqları tərəfindən birmənalı qarşılanmayıb.

1917-ci ildə Rusiyada çar rejimini dağıdan inqilaba rəhbərlik edən Vladimir İlyic Lenin fəhlə-kəndli hökuməti qurub. Oktyabr çevrilişindən sonra Azərbaycan xalqı öz gələcək inkişaf yolunu seçmək məsələsi ilə qarşı-qarşıya qaldı. Həmin dövrdə Leninin əmri ilə Qafqazın Fövqəladə Komissarı erməni Stepan Şaumyan təyin edildi. Şaumyanın ilk tapşırıqlarından biri isə I Dünya müharibəsinin Qafqaz cəbhəsində döyüşən rus-erməni birləşmələrinin məhz Bakıda yerləşdirilməsi oldu.

1918-ci ilin əvvəllərində ən böyük milli partiya olan "Müsavat" Partiyası Azərbaycan cəmiyyətinin aparıcı siyasi qüvvəsi kimi öz mövqeyini möhkəmləndirmişdi. "Müsavat" demokratik federativ Rusiya respublikasının tərkibində Azərbaycana milli-ərazi muxtariyyətinin verilməsi uğrunda çıxış edirdi. Lakin bu ideya 1917-ci ilin oktyabrında Cənubi Qafqazın ən böyük şəhəri olan Bakıda öz hakimiyyətini möhkəmlətməyə nail olmuş və Bakını Sovet hakimiyyətinin bütün regionda yayılması üçün mühüm əhəmiyyət daşıyan arena kimi qiymətləndirən Bolşeviklərin barışmaz müqaviməti ilə üzləşdi.

Bakı Sovetinə başçılıq edən bolşevik Stepan Şaumyan düşünürdü ki, Bakıda bolşeviklərin hakimiyyətini qoruyub saxlamaq və Azərbaycan muxtariyyətinin yaradılmasına yol verməmək üçün yeganə fürsət şəhərin siyasi həyatında Azərbaycan milli ruhunun kökündən məhv edilməsi, mümkün olduqca Bakı quberniyasında və bütün Qafqazda azərbaycanlıların sayının və xüsusi çəkisinin kəskin şəkildə azaldılması ilə bağlıdır.

2 mart 1918-ci ildə S.Şaumyan Bakı Sovetinin iclasında məruzə ilə çıxış edərək Cənubi Qafqazdakı demokratik qüvvələri, o cümlədən "Müsavat" Partiyasını Rusiyadan ayrılmaq cəhdində ittiham etmişdi.

O, bununla bağlı belə deyirdi: "Zaqafqaziya demokratik qüvvələri öz maraqlarından çıxış edərək bu ayrılma prosesinə qəti etiraz etməli, bu mürtəce siyasəti formalaşdıranlara qarşı əli silahlı hazır olmalı, bu işdə rəhbər rol isə Bakı Sovetinə məxsus olmalıdır. Əgər o, əksinqilabçılara qarşı çıxmasa, onlar özləri bizim ayağımıza gələcəklər. Çünki müsəlman (azərbaycanlı) milliyyətçilər Bakını Azərbaycanın paytaxtı etmək arzusundadırlar. Ona görə də bu mürtəce qüvvələr ilk fürsətdə Bakı Sovetinə doğru yönələcəklər".

Bolşeviklər Şaumyanın başçılığı altında əvvəlcədən həlledici döyüşə hazırlaşmışdılar. Bolşeviklərin dəstəyinə ümid bəslədikləri əsas qüvvələrdən biri Birinci Dünya müharibəsinin Yaxın Şərq cəbhəsindən qayıdan erməni əsgər və zabitlərindən ibarət dəstələr idi. Onların hamısı erməni milliyyətçi "Daşnaksütyun" Partiyasının təsiri altında idi.

Beləliklə, Bakı bolşevikləri erməni milliyyətçiləri ilə gizli sövdələşməyə girərək Bakıda müsavatçı qüvvələrə qarşı silahlı mübarizə aparmağa hazırlaşmışdılar. Tezliklə məlum olacaq ki, "sinfi mübarizə" kimi təqdim olunan bu genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlar əslində azərbaycanlı dinc əhaliyə qarşı silahlı hücum idi.

Dinc əhalinin kütləvi qətlinə başlamaq üçün "bəhanə" 24 mart 1918-ci il tarixində Bakıda müsəlman (azərbaycanlı) diviziyasının zabit və əsgərlərinin öz xidmət yoldaşlarının dəfnində iştirak etmək üçün Bakıya gəldikləri "Evelina" gəmisinin tərksilah edilməsi oldu.

Sayca az olan azərbaycanlı hərbçilərin tərksilah edilməsi Bakının və ətraf rayonların faktik olaraq silahsız və müdafiəsiz olan azərbaycanlı əhalisinin haqlı hiddətinə səbəb oldu. Martın 30-da səhər saatlarından etibarən şəhərin müxtəlif rayonlarında müsadirə edilmiş azərbaycanlı hərbçilərin müsadirə edilmiş silahlarının qaytarılmasını tələb edən azərbaycanlıların dinc etiraz aksiyaları başladı.

Bolşeviklər bu tələbi yerinə yetirəcəklərini vəd etdilər. Lakin bunun əvəzində 1918-ci il martın 30-dan 31-nə keçən gecə "Bakıda və onun rayonlarında ali hərbi-siyasi orqan" elan edilən "İnqilabi Müdafiə Komitəsi" yaradıldı və azərbaycanlı dinc əhaliyə qarşı irimiqyaslı hücum başladı. Mart hadisələrinin əvvəlində öz bitərəfliyini elan etmiş "Daşnaksütyun" Partiyası və Erməni Milli Şurası Bakı Sovetinin tərəfinə keçdilər. Bolşeviklər hidroaeroplanlardan istifadə edirdilər. Xəzər donanmasının hərbi gəmiləri şəhərin müsəlmanlar (azərbaycanlılar) yaşayan məhəllələrini atəşə tutdular. Ermənilər rus matroslarını müsəlmanların (azərbaycanlıların) rus əhalini qırdığına inandırmışdılar. Dənizçilər məhz bu informasiyanın yalan olduğunu öyrəndikdən sonra atəş açmağı dayandırdılar.

Azərbaycanlılara məxsus ictimai binalar, mədəniyyət ocaqları dağıdılmışdı. "Kaspi", "Açıq söz" qəzetlərinin redaksiyaları yandırılmış, Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyətinin qərargahı kimi istifadə olunan "İsmailiyyə" binası gülləbaran edilmişdi. Bu bina 1913-cü ildə tikilib istifadəyə verilmişdi və Qafqazın ən gözoxşayan binası hesab edilirdi. “İsmailiyyə” binası mart-aprel hadisələri zamanı gülləbaran edilsə də, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti devrildikdən sonra bina yandırıldı. 1918-ci il martın 30-u axşam saatlarında başlayan soyqırımı faktiki olaraq bir həftə davam etmiş, xüsusilə soyqırımının ilk üç günü azğın daşnak dəstələrinin azərbaycanlı əhalini qırmasının və talan etməsinin kütləvi xarakteri ilə fərqlənmişdi. Mart soyqırımı günlərində Bakıda 12 min nəfər həlak olmuşdu.

1918-ci ildə alman qoşunlarının öz qüvvələrini Tiflisə doğru çəkdiyi bir vaxtda müttəfiq nümayəndələrinin xanımlarını həmin vaxt təhlükəsiz görünən Bakıya göndərirdilər. Tiflisdəki Britaniya hərbi missiyasının zabitinin xanımı, təsadüf nəticəsində Bakının azərbaycanlı əhalisinə amansız divan tutulmasının şahidi İda Düar Düri olmuşdu. O, "Avropa" hotelində qalırdı və yataq otağının pəncərəsi qarşısında dayanaraq ərindən gələcək hər hansı bir xəbəri səbirsizliklə gözləyirdi. Küçədən eşidilən qəfil atışma səsi onun diqqətini çəkdi. Düri həmin vaxt keçirdiyi bütün hissləri öz doğmalarına yazdığı məktubda təsvir etməyə çalışırdı. Kanoner qayıqlarından buraxılan mərmilərin şəhəri necə silkələdiyi, küçədə döyüşlərin gah səngidiyi, gah da yenidən var qüvvəsi ilə alovlandığı barədə ərinə göndərdiyi məktubda bəhs etmişdi. Düri hotel nömrəsini başqa bir ingilis qadınla birlikdə tutmuşdu. Məktubunda zabit yoldaşı belə qeyd edirdi:

"Maraq və həyəcan bizi günün çox hissəsini pəncərənin qabağında bu cür keçirməyə vadar edirdi", - deyə o yazır.

"Hotel nömrəsində işıq söndürülüb. Jalüzlərdəki dar boşluqlardan küçə yaxşı görünür. Tüfəng qundaqlarının parıltısı hotelin qarşısındakı evin pəncərələrində əks olunur. Hərbçilər otelin damına çıxaraq qarşı tərəfin mövqelərinə Maksim pulemyotundan fasiləsiz olaraq atəş açırlar. Hotel özü isə onun sözlərinə görə, qorxunc və xarabalıq bir yerə bənzəyirdi. Qaranlıq və jalüzləri bağlanmış zal bir balaca təşviş keçirən kimi pilləkənlə üzüyuxarı çıxan ürkmüş insanlarla dolu idi. Hotel şəhərin bolşeviklərin nəzarəti altında saxlanılan hissəsində yerləşir. Qan-tər içində, üzü-gözü qızarmış, təngnəfəs olmuş əsgərlər küçələrdə gəzişir və "xırıltılı səslə sahə telefonu ilə təcili əmrlər verirdilər. Hotellə üzbəüz İsveç Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin hospitalı yerləşirdi. Hospital Şərq cəbhəsindən gətirilən yaralı alman və avstriyalı hərbi əsirlərlə dolu idi. İndi isə hospitalın personalı yerli əhalidən olan qurbanları da qəbul etməli olurdu. Hər bir neçə dəqiqədən-bir insanlar qollarının üstündə hospitala ölü və ya ağır yaralılar gətirirdilər. Ömrümdə ilk dəfə yanmış, qan bürümüş, barıtdan qaralmış dağınıq, biz-biz duran tükləri olan sifətlər gördüm. Onların sifətləri illər öncə Versal sarayındakı muzeydə döyüş şəkillərində gördüyüm ölülərin sifətini xatırladır.

Qəfil başlayan atışma gətirilən yaralılardan birini və ona tibbi yardım göstərənləri qorxutdu. Görünür, İsveç Qırmızı Xaç Cəmiyyətinin hospitalına gətirilən bütün yaralılar bolşeviklər və ya ermənilər idi. Müsəlmanlar arasında qurbanlardan ancaq öldürülmüş azərbaycanlıların küçələrdə qalmış meyitləri ayaqlar altında qalıb. Bolşeviklərin xüsusi axtarış dəstələri qaldığım hoteldə "aradan çıxmış azərbaycanlıları tapmaq" məqsədilə mütəmadi olaraq axtarış aparırdılar. Onlar hoteldə gizlənən iki müsəlmanı kobud şəkildə küçəyə çıxardıqlarını pəncərədən gördüm. Həmin iki müsəlmanı əsir götürmüşdülər. Donub qaldım. Bolşeviklər heç bir xəbərdarlıq etmədən bir anda dayandılar və əsirləri başlarından güllələdilər. Sonra bu cəlladlar o yazıqların çəkmələrini çıxardılar, meyitləri isə çirkab su xəndəyinə atdılar. Meyitlər burada iki günə yaxın qaldı.

Hospitalın əməkdaşları vaxtaşırı binanın əsas girişinə bulaşmış qanı yuyub təmizləməli olurdular. Bir qədər sonra artıq heç kim qan gölməçələrinə fikir vermirdi, çünki getdikcə daha çox yaralı gətirilirdi.

Xərək daşıyan sanitarlar arasında öz işini qüsursuz şəkildə yerinə yetirən alman və avstriyalı hərbi əsirlərə də rast gəlmək mümkün idi. Küçədə döyüşlərin getməsinə baxmayaraq, küçələrdən durmadan çiynində torbası, qucağında uşağı olan kişi və qadınlar keçirdilər.

Bəzi əsgərlərin ali zümrədən olan ahıl qadınlara kömək etdiyini görmək olardı. Bir gənc xanım isterika keçirdi və əsgərlər onu özünə gəlməsi üçün hotelə gətirdilər. Bir müddət sonra onun arxasınca yaşlı valideynləri gəldilər, ah-vay içində dözməsi üçün ona yalvardılar.

Silahlı mühafizə əsgərləri süngü üzərində ağ bayraqlar qaldıraraq, əsir götürülmüş azərbaycanlılarla birlikdə küçələrdən keçirdilər. Həmin vaxt hər yerdə kəskin qida çatışmazlığı hiss edilirdi, hotelin restoranı işini çoxdan dayandırmışdı. Bütün mağazalar dağıdılmış, talan edilmişdi. Hotelin mühafizəsindən məsul olan əsgərin küçənin o biri tərəfinə keçərək qonşuluqdakı baqqal dükanından hansısa ərzaqları götürüb gətirdiyini gördüm. Hotelə qayıdan əsgər səmimi bir şəkildə çaşqın vəziyyətdə olan İdaya oğurladığı qurabiyələrdən bir neçəsini təklif də edir.

Küçələrə səpələnən meyitlər toplanaraq kobudcasına xərəklərə atılırdı. Əsgərlər ölülərin üzərini vəhşicəsinə axtarır, onların qan hopmuş bloknotlarını və sənədlərini götürürdülər. Bəzən isə meyitlər, demək olar ki, tam soyundururdular. Soyğunçuların qolu dirsəyəcən qana batıb. Küçədə döyüşlər dayanmışdı, lakin hotelin qonaqları hələ də şokdan özlərinə gələ bilmirdi. Müsəlman məhəlləsinin küçələrində sərt küləyin alovlandırdığı yanğınlar tüğyan edirdi. Hoteldə eşitdim ki, yanğınlar bolşeviklər və ermənilər tərəfindən qəsdən törədilmişdi ki, sağ qalan müsəlmanları öz yerlərindən didərgin salsınlar. Əgər külək öz istiqamətini kəskin şəkildə dəyişərək şimaldan əssəydi, qaldığım hotel də alovun cəngində qalacaqdı.

Son günlər və gecələr baş verən hadisələrdən dolayı tükənmiş vəziyyətdə olan hotel qonaqları dəniz kənarında bir sığınacaq tapmaq ümidi ilə öz çamadanlarını yığmağa başlamışdı. Gecə yarısınadək biz hotelin lap yaxınlığında tüğyan edən dəhşətli yanğının gah səngiyib, gah da var gücü ilə yenidən alovlanmasına tamaşa etdik. Sonra külək tədricən səngidi. Bir müddət sonra başa düşdük ki, təhlükə artıq sovuşub”.

İki aydan sonra isə İda Düri Britaniya hərbi missiyasının yerləşdirildiyi Tiflisdən 100 mil məsafədə yerləşən Vladiqafqazda əri ilə qovuşa bildi. Amma onun  macərası bununla bitmədi. Bolşeviklər Britaniya hərbi missiyasının üzvlərini əsir götürdülər. İda saxta sənədlərlə əsirlikdən qaçmağa müvəffəq oldu.

Mənbə: "Sönməkdə olan ocaq kimi. Britaniya İmperiyasının hökumətini devirmək məqsədilə sui-qəsd" (Peter Hopkirk).

13 aprel 1918-ci ildə Şaumyan RSFSR Xalq Komissarları Sovetinə məktubunda Mart soyqırımının nəticələrindən həyasızcasına bəhs edirdi:

"... Qırğınların bizim üçün nəticəsi əladır. Biz onlara şərtlərimizi diktə etdik, onlar isə qeyd-şərtsiz imzaladılar. Müsəlman (Azərbaycan) milliyyətçi partiyalarının müqaviməti sayəsində Bakıdakı Sovet hakimiyyəti daim havada asılı vəziyyətdə idi. Feodal (bəy və xan) ziyalılarının başçılığı altında Yelizavetpolda və Tiflisdə menşeviklərin mənfur və qorxaq siyasəti sayəsində möhkəmlənmiş bu partiyalar son vaxtlar Bakıda da çox aqressiv idilər... Əgər onlar Bakıda üstünlük əldə etsəydilər, şəhər Azərbaycanın paytaxtı elan edilərdi, bütün qeyri-müsəlman (qeyri-azərbaycanlı) elementlər isə tərksilah edilərək uzaqlaşdırılardı… Biz bu müqaviməti qırmalı idik və süvari dəstəmizə ilk silahlı hücum cəhdindən bəhanə kimi istifadə edərək bütün cəbhə boyunca hücuma keçdik. Həm yerli Sovetin, həm də (Tiflis və Sarıqamışdan) buraya köçürülmüş Hərbi İnqilab Komitəsinin səyləri nəticəsində təxminən 6000 nəfərdən ibarət silahlı qüvvələrimiz var idi.

"Daşnaksütyun"un da bizim sərəncamımızda olan və təxminən 3-4 min nəfərdən ibarət milli dəstələri var idi. Sonuncuların iştirakı vətəndaş müharibəsinə qismən milli qırğın xarakteri qazandırmışdı, lakin bundan qaçmaq mümkün deyildi. Biz bunlara şüurlu surətdə gedirdik. Yoxsul müsəlman (azərbaycanlı) əhali çox zərər çəkmişdi, lakin bu əhali indi Bolşeviklər və Sovet ətrafında birləşir". (Mənbə: “Stepan Şaumyanın seçilmiş əsərləri” kitabından)

Hadisələr ölkənin bütün ərazisini bürüdü. Yalnız 1918-ci ilin 18 sentyabrında  Nuru Paşanın komandanlığı ilə Qafqaz İslam Ordusu Bakıya gəldikdən sonra Azərbaycandakı soyqırımı dayandırıldı. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti həmin il iyulun 15-də 7 nəfərdən ibarət Fövqəladə Təhqiqat Komissiyası yaratdı. Komissiyanın başçısı Ələkbər bəy Xasməmmədov idi. Onun rəhbərliyi altında şahidlər dindirilir, təhqiqatın materialları toplanırdı. Araşdırmalar davam etdiyi dövrdə AXC süquqt edir. SSRİ rəhbərliyi isə soyqırımının araşdırılmasına icazə vermir və toplanan materiallar məhv edilir. Buna görə də Azərbaycanda qətlə yetirilənlərin sayı indiyə qədər dəqiqləşdirilməyib.

Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycana qarşı törədilən digər cinayətlər, faciələr kimi 1918-ci il qətliamlarının da təhqiqatının qarşısı alınıb və əhalinin həmin günləri anması qadağan edilib. Yalnız 80 il sonra, 1998-ci ilin 26 mart tarixində Ümumilli lider  Heydər Əliyevin fərmanı ilə 31 mart “Azərbaycanlıların soyqırımı günü” elan edildi.

9 il sonra Quba şəhər stadionunda tikinti işləri aparılarkən kütləvi məzarlıq aşkarlanıb. Məlum olub ki, tapılan 400 insanın sümüklərinin qalıqları məhz 1918-ci il qurbanlarına aiddir. Ərazidə insane kəllələrinin bədənlərindən ayrı basdırılması hadisələrin şiddətini bir daha sübut edir. Prezident İlham Əliyev “Soyqırım Memorial Kompleksi” yaradılması ilə bağlı sərəncam imzalayıb və 4 il sonra 2013-cü ildə kompleksin açılışı həyata keçirilib.

Qeyd: Material Azərbaycan Respublikasının Medianın İnkişafı Agentliyinin (MEDİA) maliyyə dəstəyi ilə “Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin, milli adət-ənənələrinin, elm və mədəniyyətinin təbliği” istiqaməti üzrə hazırlanıb.

Müəllif: Səfər Əlizadə